اشعه ایکس/ پاسخی به تمام سوالات شما

اشعه ایکس چیست و چه کاربردی دارد؟

اشعه ایکس شکلی از تابش الکترومغناطیسی است که می تواند به بدن انسان نفوذ کند یا از آن عبور کند و تصاویر سایه مانندی از استخوان ها و برخی از اندام ها ایجاد کند. تصاویر می توانند نشانه هایی از بیماری و آسیب را نشان دهند.

اشعه ایکس در پزشکی در روش هایی مانند روش های ذیل کاربرد دارد:

رادیوگرافی، که یک تصویر ثابت۲ بعدی با اشعه ایکس ایجاد می کند.

فلوروسکوپی، که امکان مشاهده حرکات در بدن و برخی روش های تشخیصی و درمانی را فراهم می کند. (مثل یک فیلم سینمایی از بدن با استفاده از اشعه ایکس)

توموگرافی کامپیوتری یا همان سی تی اسکن، که تصاویر ۲ بعدی و ۳ بعدی با جزئیات بیشتری را تولید می کند.

در تصویربرداری های با اشعه ایکس، بدن مقداری از انرژی اشعه ایکس را جذب می کند. مقدار پرتوی جذب شده در بدن را اصطلاحا دوز تابشی می نامند. دوزهای تابش جذب شده بسیار کم بوده و در طی روش های تصویربرداری عموماً عوارض جانبی ایجاد نمی کنند، اما همچنان توصیه می شود که دوزها را تا حد ممکن کاهش دهیم. دوزهای بسیار زیاد در پرتودرمانی برای جلوگیری از تکثیر سلول های سرطانی استفاده می شود.

 

اشعه ایکس چقدر ایمن است؟

عوارض جانبی از دوز پرتو جذب شده در پرتونگاری تشخیصی بسیار نادر است. به عنوان مثال، دوز تابش جذب شده از یک رادیوگرافی از قفسه سینه یا از جمجمه، شکم، ناحیه لگن، بازوها، شانه یا زانو بسیار کم است و کمتر از میزان اشعه دریافتی سالانه از منابع طبیعی است. حتی در این سطوح پایین قرار گرفتن در معرض تابش، نمی توان از این مورد چشم پوشی کرد که دوز دریافتی می تواند باعث سرطان یا اثرات ژنتیکی شود، بنابراین همواره احتیاط های لازم توسط پرسنل مجرب و آموزش دیده هنگام تصویربرداری مد نظر قرار می گیرند.

منظور از میزان اشعه دریافتی سالانه از منابع طبیعی آن است که در اطراف ما به طور طبیعی اتم های پرتوزا (رادیواکتیو) وجود دارند و بدن ما همواره در معرض تابش پرتوهایی شبیه به اشعه ایکس هستند، اما دوز این پرتوها آنقدر کم است که مشکلی برای انسان ایجاد نمی کنند.

 

کدام روش ها با دوزهای پرتوی بالاتر همراه هستند؟

سی تی اسکن و روش‌های مداخله‌ای مانند آنژیوگرافی و کاتتریزاسیون قلبی با دوزهای بالاتر تابش، حدود ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ برابر بیشتر از رادیوگرافی قفسه سینه دوز پرتوی دارند.

 

اثرات احتمالی اشعه بر سلامتی من چیست؟

بیشتر بررسی های تشخیصی اثر نامطلوبی ندارند. دوز جذب بالاتر به معنای خطر بالاتر برای عوارض جانبی است.

عوارض جانبی اشعه ایکس می تواند شامل قرمزی پوست، ناباروری، آب مروارید و ریزش مو باشد، اما تا کنون حتی یک مورد از این عوارض در بیمارانی که تحت تابش پرتوهای تشخیصی (رادیوگرافی، فلوروسکوپی، CT، آنژیوگرافی و پزشکی هسته ای) قرار گرفته اند گزارش نشده است.

قرارگیری در معرض پرتو ایکس می تواند موجب بروز سرطان شود اما باید توجه داشته باشیم که این خطر با بزرگی دوز و با تعداد تصویربرداری های انجام شده برای فرد افزایش می یابد. این بدان معناست که خطر سرطان ناشی از پرتوگیری، افرادی را که دفعات کمی در زندگانی خود مجبور به انجام تصویربرداری های تشخیصی می شوند تهدید نمی کند.

 

چقدر تشعشع قابل قبول است؟

هیچ محدودیت تجویزی برای دوز پرتو برای بیماران وجود ندارد. این بدان معنی است که وقتی این روش توسط پزشک توجیه می شود (یعنی پزشک به عنوان یک فرد آگاه نسبت به خطرات پرتو، بیماری فرد و روش های لازم برای تشخیص بیماری، انجام یک  فرآیند تصویربرداری با اشعه ایکس را برای بیمار لازم بداند)، هیچ مقدار پرتو برای بیمار بیش از حد نخواهد بود. پزشک مزایا در مقابل خطرات را در نظر می گیرد. همچنین چندین سازمان بین المللی دستورالعمل ها و توصیه هایی را بر اساس داده های علمی ایجاد کرده اند که تمامی کارکنان سیستم درمانی کشور به این اصول مقید هستند.

علاوه بر این، پرتوکاران (افرادی که برای تصویربرداری های پزشکی با استفاده از اشعه ایکس سال ها آموزش تخصصی در دانشگاه ها دیده اند) همواره سعی می کنند تا با استفاده از اصول علمی و اخلاقی دوز پرتویی بیماران را حداقل نگاه داشته و از پرتوگیری های غیرضروری در جوامع جلوگیری شود.

چگونه مطمئن شوم مرکزی که برای انجام تصویربرداری با اشعه ایکس به آن مراجعه می کنم بی خطر است؟

تجهیزات اشعه ایکس توسط کارکنان واجد شرایط نگهداری و به صورت دوره ای آزمایش می شوند. این تجهیزات تنها توسط افرادی که در رابطه با تصویربرداری های با پرتو ایکس و حفاظت از بیماران در برابر این پرتوها آموزش های تخصصی لازم را دیده اند مورد استفاده قرار می گیرد تا علاوه بر تولید تصاویر با کیفیت، اصول ایمنی پرتو به صورت کامل برای همه بیماران رعایت شود. ایمنی پرتو شامل مدیریت دوزهایی است که بیماران در معرض آن قرار می گیرند، این اصول توسط مراجع مدیریتی بالاتر (مانند وزارت بهداشت و سازمان انرژی اتمی در ایران) تببین و به مراکز پرتونگاری ابلاغ می شوند. همچنین رعایت این اصول در مراکز پرتونگاری توسط مراجع ذکر شده به صورت دوره ای نظارت می شود.

 

چگونه می توانم بفهمم که آیا دوز تابش مورد نیاز را دریافت می کنم و نه بیشتر؟

در درجه اول باید بدانیم فردی که تصویربرداری ما را انجام می دهد یک فرد آموزش دیده، متبحر و با تجربه بوده و می توانیم به دانش و تجربه او در راستای حفاظت از خود اطمینان کنیم. برخی از اصولی که یک پرتوکار برای حفاظت از بیماران در حین پرتونگاری مد نظر قرار می دهد عبارتند از:

• هرگونه پرتونگاری تشخیصی باید از نظر علم پزشکی و از نظر اخلاقی توجیه پذیر باشد. مزایا و خطرات روش تشخیصی مورد نظر باید در نظر گرفته شود و امکان استفاده از روش‌های دیگر که مستلزم قرار گرفتن در معرض تشعشع نیستند باید بررسی شود. یعنی پرتوگیری بیمار تنها در شرایطی صورت می گیرد که حتما لازم باشد.
• پس از توجیه، پرتونگاری باید با حداقل دوز پرتو انجام شود. این امر مستلزم دستیابی به کیفیت تصویر مناسب است و در عین حال پرتودهی را تا حد قابل قبولی پایین نگه می دارد. این اصل بهینه سازی است که پرتونگاران برای تبهر در آن سال ها آموزش می بینند.
• از انجام معاینات مکرر غیرضروری باید خودداری شود. گاهی اوقات برای نظارت بر پیشرفت، به ویژه در مورد درمان سرطان، معاینات مکرر مورد نیاز است اما در رابطه با دیگر بیماری ها پزشکان متخصص سعی می کنند از روش های پایش بدون استفاده از پرتو ایکس (مثل MRI و سونوگرافی) بهره ببرند.

 

آیا من بعد از تصویربرداری با اشعه ایکس رادیواکتیو می شوم؟

خیر، اشعه ایکس باعث ایجاد رادیواکتیویته نمی شود. هیچ محدودیتی در ارتباط با عزیزان و فرزندانتان بعد از انجام روش های تصویربرداری رادیوگرافی، سی تی اسکن، فلوروسکوپی و آنژیوگرافی ندارید.

 

چه روش های جایگزینی در دسترس هستند که از اشعه ایکس یا رادیواکتیویته استفاده نمی کنند؟

سونوگرافی و تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) از اشعه ایکس یا رادیواکتیویته استفاده نمی کند. سونوگرافی برای معاینه لگن و شکم به ویژه در بارداری و برای پستان، بیضه ها و بافت های نرم گردن و اندام ها مفید است. در صورت وجود، MRI به طور فزاینده ای برای اسکن سر، ستون فقرات و مفاصل استفاده می شود.

 

آیا می توانم در دوران بارداری تحت بررسی اشعه ایکس قرار بگیرم؟

بله، اما با اقدامات احتیاطی خاص و در شرایط حاد و خاص.

هدف به حداقل رساندن دوز پرتویی جنین است. جنین نسبت به بزرگسالان یا کودکان نسبت به اثرات نامطلوب تشعشع حساس تر است. برای بسیاری از روش های تصویربرداری مانند معاینات ناحیه سر با اشعه ایکس (از جمله اشعه ایکس دندان)، قفسه سینه و اندام ها، دوز برای جنین بسیار کم است زیرا ناحیه لگن بیمار در معرض پرتو اشعه ایکس قرار نمی گیرد. با این حال اصل توجیه پذیری در این شرایط نقش بسیار حیاتی ایفا می کند، تصویربرداری اشعه ایکس از بانوان باردار فقط و فقط باید در شرایطی صورت گیرد که به هیچ عنوان امکان به تعویق انداختن تصویربرداری یا استفاده از روش های تصویربرداری دیگر ممکن نباشد.

به عنوان مثال پزشکان ممکن است روش‌هایی را که ناحیه لگن و جنین را در مسیر مستقیم پرتو ایکس قرار می‌دهند یا حتی روش فلوروسکوپی یا بررسی‌های CT را برای مادر باردار در نظر بگیرند. اگر این روش برای سلامت مادر ضروری و حیاتی باشد، پرتونگاران و پزشکان اقدامات خاصی را انجام می دهند تا دوز پرتوی جنین تا حد امکان پایین نگه داشته شود.

 

چرا پرسنل مراکز تصویربرداری هنگام تصویربرداری با اشعه کنار بیمار نمی مانند؟ آیا اشعه خیلی مضر است؟

همانطور که پیش تر گفته شد تعداد دفعات مواجهه با پرتو ایکس روی اثرات نامطلوبی که می تواند بر روی بدن انسان داشته باشد موثر است. بیماری که برای تصویربرداری مراجعه نموده است در طول زندگانی خود ممکن است به تعداد انگشتان دو دست نیز در معرض پرتو قرار نگیرد اما پرسنل تصویربرداری در طول دوره خدمت خود ممکن است هزاران و حتی میلیون ها برابر نسبت به یک فرد عادی با پرتو ایکس مواجهه داشته باشند، از این رو اصول حفاظت پرتویی برای پرتوکاران و بیماران متفاوت بوده و عدم حضور در کنار بیمار حین تصویربرداری از اولین اصول حفاظت پرسنل در برابر پرتوهای یونساز است.

 

گرداورنده مطلب: حسین چهره